فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات سه کتاب از ذخیره خوارزمشاهی

کتاب ذخیره خوارزمشاهی (نگاشته سید اسماعیل جرجانی)، از بنیان های گران سنگ طب سنتی ایران و دانشنامه ای کمابیش بی کاست و نقصان، از دانستنی های پزشکی تا زمان مولف است که به زبان پارسی شیوا و به گونه ای آسان یاب نگاشته شده است. نگارنده این کتاب، سید اسماعیل جرجانی، پزشک و داروشناس نام آشنا (ف.531 ق) و صاحب «تصانیف دانش افزا» چون الاغراض الطبّیه و المباحث العلائیه، خُفّی علایی و یادگار است. ذخیره خوارزمشاهی به نام قطب الدین محمد خوارزمشاه به نگارش درآمده است و بر بنیاد تبویب قدیم، دربردارنده نه کتاب اصلی و دو کتاب افزوده است؛ هر کتاب دارای چندین گفتار و هرگفتار، حاوی چند باب است. نسخه پاکیزه و کاملی که به سال 603 هجری کتابت شده و در اندازه اصلی، به صورت عکسی به چاپ رسیده است، 745 صفحه (در قطع رحلی) دارد. پارسی گویی و پارسی گُزینی اسماعیل جرجانی در روزگاری که زبان تازی، زبان دانش و ابزار پیوند با جهان دانش بود، شایسته تامل است. او کوشیده است تا برای واژگان و مصطلحات طبی و دارویی از برابرهای فارسی استفاده کند؛ اما برای آن که این پارسی نویسی، کارکرد و دلالت زبان را خدشه دار نکند، در بیشتر موارد ابتدا واژه عربی را که در آن روزگار مرسوم تر بوده به دست داده و سپس برابرِ پارسی آن را ذکر کرده است. این برابر نهاده های فارسی در آثار جرجانی، به ویژه در کتاب «ذخیره» پرشمار است؛ در این رساله ما شماری از لغات دشوار، تعبیرات و مصطلحات طبی و دارویی را معنا کردیم و برابرهای فارسیِ کتاب را با توضیحات و شواهدی از متون نظم و نثر آورد یم؛ ابتدا جمله را از کتاب ذخیره نقل کردیم و سپس توضیحات و شواهد آن را از متون نظم و نثر به دست دادیم.